Ιούλιος 2019

ΙΩΑΝΝΗΣ  Σ. ΠΑΠΑΦΛΩΡΑΤΟΣ
Νομικός – Διεθνολόγος
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών                                       
                                                                      

Η βιομηχανική εποχή είναι συνυφασμένη με την χρήση του πετρελαίου (πρωτίστως) και του φυσικού αερίου (ακολούθως). Οι κύριες πηγές τους βρίσκονται ως επί το πλείστον στην Μ. Ανατολή και την βορ. Αφρική, γεγονός που καθιστά την μεταφορά τους στην προηγμένη τεχνολογικά Δύση ένα εγχείρημα μεγάλων διαστάσεων. Επί μακρόν, η μεταφορά αυτή γινόταν κυρίως δια θαλάσσης. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει αναπτυχθεί ένα δίκτυο αγωγών, το οποίο όλο και διευρύνεται, αλλάζοντας τις ισορροπίες και διαμορφώνοντας νέες συμμαχίες στην περιοχή.

Η κατάρρευση της Σοβ. Ενώσεως και των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού δημιούργησαν έναν μονοπολικό κόσμο, με την απόλυτη κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών, κατά την δεκαετία του 1990. Έκτοτε, όμως, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει, καθώς η Ρωσσία ανέκαμψε οικονομικά, εκμεταλλευόμενη τις ανοδικές τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Η Δύση άργησε να συνειδητοποιήσει την μεταβολή αυτή, με αποτέλεσμα πλέον τα 2/3 του φυσικού αερίου που καταναλώνεται στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενώσεως (Ε.Ε.) εισάγεται από το εξωτερικό, ενώ σχεδόν το 50% παράγεται στην Ρωσσία. Ως εκ τούτου, η Ουάσινγκτον δικαίως ανησυχεί και κάνει συνεχώς λόγιο για την ανάγκη ενεργειακής απεξαρτήσεως της Ε.Ε. από την Ρωσσική Ομοσπονδία.

Μετά το 2009, η περιοχή της ανατολικής Μεσογείου βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος μεγάλων ενεργειακών κολοσσών. Η ανακάλυψη κοιτασμάτων 35 τρισεκατομμυρίων κυβικών ποδών φυσικού αερίου κοντά στις ακτές του Ισραήλ και της Κύπρου δύναται να αλλάξει την μοίρα των κρατών, τα οποία είναι εισαγωγείς ενέργειας, εξαρτώμενοι από τα αραβικά κράτη και την Ρωσσία. Διαφαίνεται πλέον η προοπτική να απεμπλακούν από την εξάρτηση απ’ αυτά και να μετατραπούν σε μελλοντικούς προμηθευτές της Δύσεως, αυξάνοντας κατακόρυφα την γεωπολιτική τους σπουδαιότητα. Οι Αμερικανοί εκτιμούν ότι είναι πολύ πιθανή η ανακάλυψη επιπλέον κοιτασμάτων 85 τρισεκατομμυρίων κυβικών ποδών, ενδεχόμενο που αν επιβεβαιωθεί θα μετατρέψει την περιοχή κυριολεκτικά σε Eldorado για τον χώρο της φυσικής ενέργειας, στο εγγύς μέλλον. Ακόμα και στην περίπτωση που οι προβλέψεις δεν επιβεβαιωθούν, είναι πρόδηλο ότι η αξιοποίηση των κοιτασμάτων θα υπερκαλύψει τις ενεργειακές ανάγκες των πολιτών των κρατών του Ισραήλ και της Κύπρου. Ως εκ τούτου, θα τις καταστήσει εξαγωγικές δυνάμεις, σε συνάρτηση με τις εταιρίες οι οποίες θα συμμετέχουν στην εκμετάλλευση και μεταφορά των κοιτασμάτων. Αυτή είναι και η καθοριστική αλλαγή που θα επιφέρουν οι αγωγοί στο ασταθές γεωπολιτικό περιβάλλον της ΜΑ Ανατολής και της ανατολικής Μεσογείου.

Το 2009, υπήρξε η ανακάλυψη των κοιτασμάτων «Ταμάρ» και «Λεβιάθαν» στα ανοικτά του Ισραήλ. Μάλιστα, τα αποθέματα τους τελευταίου θα μπορούσαν να φτάσουν τα 21,1 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια, σύμφωνα με εκτιμήσεις της Τεξανής εταιρείας Netherland Sewell & Associates. Αυτή μελέτησε την περιοχή και εκτίμησε ότι τα ακαθάριστα αποθέματα φυσικού αερίου είναι κατά μέσον όρο 15,9 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια. Η χαμηλότερη εκτίμηση κάνει λόγο για 11,4 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια και η υψηλότερη για 21,1 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια. Το «Tamar» καλύπτει μια έκταση περίπου 24.000 στρεμμάτων, το «Λεβιάθαν» καλύπτει περίπου 80.000 στρέμματα.

Η ανακάλυψη του 2009 δεν ήταν η πρώτη, καθώς είχαν προηγηθεί αυτές των περιοχών «Νοά» και «Μαρί-Β» στα χωρικά ύδατα του Ισραήλ, το 1999 και το 2000. Εν τούτοις, η προσδοκία από την εκμετάλλευση των συγκεκριμένων κοιτασμάτων υπήρξε μικρή. Κατά συνέπεια, δεν συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των πολυεθνικών εταιρειών και το Τελ Αβίβ δεν προχώρησε στην περαιτέρω αξιοποίησή τους. Μόνον το «Μαρί-Β» προσέφερε αέριο, που χρησιμοποιήθηκε για περιορισμένη χρήση στο εσωτερικό του Ισραήλ. Άλλωστε, κάποια από τα κοιτάσματα αυτά είχαν εντοπιστεί έξω από την Γάζα, γεγονός που μάλλον θα περιέπλεκε την κατάσταση. Η απόφαση αυτή της ισραηλινής κυβερνήσεως δεν ήταν εύκολη, καθώς είναι γνωστή η μακροχρόνια πολιτική του Τελ Αβίβ με στόχο τον περιορισμό της ενεργειακής εξάρτησής του από τρίτους. Χρονολογείται δε από την περίοδο των δύο μείζονων πετρελαϊκών κρίσεων της δεκαετίας του 1970.     

Τον Αύγουστο του 2015, η ιταλική εταιρεία ΕΝΙ ανεκοίνωσε την ανακάλυψη του μεγαλύτερου κοιτάσματος που έχει ανακαλυφθεί ποτέ στη Μεσόγειο. Αυτό βρίσκεται εντός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) της Αιγύπτου και πιο συγκεκριμένα στο οικόπεδο Shorouk, 190 χιλιόμετρα βόρεια των ακτών της χώρας αυτής. Το οικόπεδο Shorouk αλλά και το φρέαρ με την κωδική ονομασία Zohr 1X NFW, γειτνιάζουν με το ανατολικό όριο της ΑOZ της Κύπρου. Στο κοίτασμα εδόθη η ονομασία «Zohr». Η εκτιμώμενη ποσότητα προσεγγίζει τα 30 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου.

Η Ελλάδα δεν έχει ακολουθήσει μία σταθερή πολιτική στο θέμα τις εκμεταλλεύσεως των υδρογονανθράκων, που βρίσκονται στο υπέδαφός της. Στο β΄ ήμισυ της δεκαετίας του 1930, ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Γεωργ. Γεωργαλάς εξεπόνησε μία μελέτη και εξέδωσε ένα βιβλίο. Ο τότε ισχυρός άνδρας της χώρας Ιωαν. Μεταξάς διέταξε την έναρξη γεωτρήσεων έξω από το Κερί της Ζακύνθου, ενώ ο Γεωργαλάς είχε υποδείξει και τα χωριά Δραγοψά και Μάραθος της Ηπείρου, καθώς και την Θράκη, ενώ φαίνεται ότι το θέμα εγνώριζε και ο οικονομολόγος Δημ. Μπάτσης (που εκτελέστηκε μαζί με τον Νικ. Μπελογιάννη). Δυστυχώς, μεσολάβησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και το θέμα σταμάτησε.

Κατά την περίοδο του πολέμου, οι Γερμανοί σχεδίασαν να προχωρήσουν σε εξορύξεις στην περιοχή της Θάσου, καθώς δεν ήθελαν να εξαρτώνται μόνον από το πετρέλαιο της Ρουμανίας αλλά οι εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα δεν τους επέτρεψαν. Το θέμα επανήλθε στο προσκήνιο, πολύ αργότερα. Πιο συγκεκριμένα, το 1968, η δικτατορική κυβέρνηση των Αθηνών μεταβίβασε σε ορισμένες (κυρίως αμερικανικές) εταιρείες[1] το δικαίωμα εκμεταλλεύσεως για μία περιοχή στην Θάσο, συνολικής εκτάσεως περίπου 60.000 τ.χλμ., επί 26 έτη. Οι εταιρίες θα όφειλαν να καταβάλλουν φόρους υπό τη μορφή ποσοστών επί της παραγωγής. Η πετρελαϊκή κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και η εκρηκτική άνοδος των τιμών του «μαύρου χρυσού» κατέστησε το εγχείρημα πολλά υποσχόμενο. Στα τέλη του 1972, ανακαλύφθηκε φυσικό αέριο στην Θάσο. Δύο χρόνια αργότερα, ανακαλύφθηκε το κοίτασμα πετρελαίου «Πρίνος» με δοκιμαστικά 2.950 βαρέλια ημερησίως. Λίγους μήνες μετά, επιβεβαιώθηκε το κοίτασμα με δοκιμαστική ροή 3.600 βαρελιών την ημέρα. Το 1981, ξεκίνησε η εκμετάλλευσή του με περίπου 10.000 βαρέλια την ημέρα, ο αριθμός των οποίων είχε αυξηθεί στις 30.000 βαρέλια ημερησίως, έως το 1989.

Εν τω μεταξύ, το 1985, η Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίου (ΔΕΠ) εισήλθε στην κοινοπραξία των εταιριών που είχαν ξεκινήσει την εξόρυξη. Η ΔΕΠ είχε ήδη τα δικαιώματα εξορύξεως σε γειτονικές περιοχές ευρισκόμενες εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας (π.χ. στην θέση Μπάμπουρα). Οι ξένες εταιρίες ετοιμάζονταν να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους. Τον Φεβρουάριο του 1986, η κυβέρνηση του Ανδρ. Παπανδρέου προχώρησε στην εθνικοποίηση της κοινοπραξίας, θεωρώντας ότι αυτή ασκούσε εμμέσως εξωτερική πολιτική. Το γεγονός αυτό επιδείνωσε τις σχέσεις της με τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλα κράτη της Δύσεως. Επηκολούθησε η κρίση του Μαρτίου 1987 και η εξόρυξη περιορίστηκε σχεδόν αποκλειστικά στο κοίτασμα Πρίνος. Εν τούτοις, το διεθνές περιβάλλον είχε πλέον αλλάξει και οι τιμές είχαν επανέλθει σε λογικά επίπεδα. Το γεγονός αυτό (αλλά και η συνεχής ένταση στις διμερείς ελληνοτουρκικές σχέσεις) ώθησε τους Αμερικανούς να μην χρησιμοποιήσουν ποτέ την άδεια εξορύξεως υποθαλάσσιου πλούτου. Σταδιακά, η σύνθεση της κοινοπραξίας μετεβλήθη και πέρασε υπό τον έλεγχο των Καναδών, οι οποίοι εγκατέλειψαν την όλη προσπάθεια (ισχυριζόμενοι ότι τα αποθέματα του κοιτάσματος είχαν αρχίσει να εξαντλούνται), στα τέλη της δεκαετίας του 1990.

 Η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη στην Κύπρο. Το 2003 και το 2007, η Λευκωσία οριοθέτησε τα θαλάσσια σύνορά της με την Αίγυπτο και τον Λίβανο, αντιστοίχως. Το 2010, Κύπρος και Ισραήλ υπέγραψαν μία συμφωνία, που βασίζεται στην διεθνώς αποδεκτή αρχή της μέσης γραμμής και στους όρους της Συμβάσεως των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας. Ως ανεμένετο, η Άγκυρα αντέδρασε αλλά η Λευκωσία προχώρησε στην παραχώρηση αδειών ερεύνης και εκμεταλλεύσεως υδρογονανθράκων. Ξεκίνησαν οι γεωτρήσεις, που είχαν θετικά αποτελέσματα, καθώς ανευρέθησαν κοιτάσματα εντός της κυπριακής ΑΟΖ στο οικόπεδο 12 («Αφροδίτη») τον Σεπτέμβριο του 2011.

Αντιθέτως τα αποτελέσματα στο γειτονικό κοίτασμα «Αφροδίτη 2» (ή «Ισάϊ) δεν ήταν θετικά. Το τελευταίο βρίσκεται εντός της ΑΟΖ του Ισραήλ και το Τελ Αβίβ εξέφρασε την απαίτηση να έχει μερίδιο από το κοίτασμα «Αφροδίτη», γεγονός που προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Λευκωσίας. Τελικώς, η κρίση διευθετήθηκε και η κοινοπραξία του κοιτάσματος «Αφροδίτη» (αποτελούμενη από την αμερικανική Noble Energy, την ισραηλινή Delek και την Shell) συμφώνησε για την πώληση φυσικού αερίου στην Αίγυπτο. Το κυπριακό φυσικό αέριο θα υγροποιείται στα ευρισκόμενα στην Αίγυπτο δύο τερματικά και κατόπιν θα καταλήγει στις διεθνείς αγορές.

Κατά την διάρκεια του β΄ εξαμήνου του 2017, πραγματοποιήθηκε μία ακόμα γεώτρηση της γαλλικής πολυεθνικής Total, σε συνεργασία με την ENI στο οικόπεδο 11, στο κοίτασμα «Ονησιφόρος». Δυστυχώς, τα ευρήματα χαρακτηρίστηκαν ως μικρού έως μεσαίου μεγέθους. Ακολούθησε μία νέα (έκτη κατά σειράν) γεώτρηση από τις δύο προαναφερθείσες εταιρείες στο οικόπεδο 4 στο κοίτασμα «Καλυψώ». Στην συγκεκριμένη περίπτωση, τα πρώτα αποτελέσματα υπήρξαν λίαν ενθαρρυντικά αλλά θα απαιτηθεί και μία επιβεβαιωτική γεώτρηση.

Αντιθέτως, τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους (2019), ανεκοινώθη η ανακάλυψη του δυνητικού κοιτάσματος «Γλαύκος». Πρόκειται για το δεύτερο εμπορικά αξιοποιήσιμο απόθεμα φυσικού αερίου εντός της κυπριακής ΑΟΖ (μετά την «Αφροδίτη»). Είναι μεσαίου μεγέθους και θα χρειαστεί επιβεβαιωτική γεώτρηση. Η πείρα απέδειξε ότι η επιβεβαιωτική γεώτρηση είθισται να μειώνει την αρχική εμβέλεια της αρχικής εξερευνητικής γεώτρησης. Στην περίπτωση της «Αφροδίτης» το αποτέλεσμα της επιβεβαιωτικής γεώτρησης (που πραγματοποιήθηκε με μεγάλη χρονική καθυστέρηση τον Σεπτέμβριο 2013) έδειξε ένα κοίτασμα 5 έως 8 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια με πιθανότερη μέση τιμή τα 6 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου. Τελικώς, όμως, τον Αύγουστο του 2018, η Λευκωσία παρεδέχθη ότι το κοίτασμα εμπεριέχει 4 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου, επιβεβαιώνοντας σχεδόν τις εκτιμήσεις των εταιρειών που έχουν την ευθύνη εκμεταλλεύσεως του κοιτάσματος. Αυτές είχαν ανακοινώσει μια μέση τελική τιμή κοιτάσματος 4,5 τρισεκατομμυρίων κυβικών ποδών φυσικού αερίου, το 2016.       

 Πάντως, ο υπουργός Ενέργειας της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Γεωργ. Λακκοτρύπης ανέφερε ότι τα ευρήματα στο συγκεκριμένο κοίτασμα αποτελούν τη μεγαλύτερη ανακάλυψη στην κυπριακή ΑΟΖ και από τις μεγαλύτερες παγκοσμίως, κατά την τελευταία διετία. Προσέθεσε δε πως τα αποτελέσματα δείχνουν ότι το κοίτασμα «Γλαύκος» αποτελεί έναν εξαιρετικής ποιότητος ταμιευτήρα. Εξ ίσου αισιόδοξος εμφανίστηκε και ο αντιπρόεδρος του αμερικανικού ενεργειακού κολοσσού Exxon Mobbil (που διεξήγαγε την γεώτρηση) κ. Τριστάν Άσπρεϊ.

Όλα τα προαναφερθέντα προκάλεσαν την αντίδραση της Αγκύρας. Οι Τούρκοι ισχυρίζονται ότι η τουρκοκυπριακή κοινότητα έχει δικαιώματα επί των κοιτασμάτων της κυπριακής ΑΟΖ, πολλώ δε μάλλον εφ’ όσον δεν έχει επιλυθεί το Κυπριακό ζήτημα. «Η Λευκωσία δεν μπορεί να αποφασίζει μόνη, ερήμην των τουρκοκυπρίων», υποστηρίζει η Άγκυρα. Επιπλέον, η τουρκική διπλωματία δηλώνει σε όλους τους τόνους ότι η Κυπριακή Δημοκρατία δεν δικαιούται ΑΟΖ, επειδή αυτό ισχύει μόνον για χερσαία εδάφη και όχι για τις νήσους. Προς τούτο, όταν η Τουρκία οριοθέτησε τα θαλάσσια σύνορά της με το ψευδοκράτος, δεν ασχολήθηκε με την ΑΟΖ αλλά μόνον με την υφαλοκρηπίδα. Σημειωτέον ότι ο ισχυρισμός αυτός αντιβαίνει την Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας. Τέλος, η Άγκυρα εγείρει αξιώσεις επί ορισμένων περιοχών που βρίσκονται στα οικόπεδα του κυπριακού χώρου παραχωρήσεων, τις οποίες θεωρεί ότι ανήκουν στη δική της υφαλοκρηπίδα. Οι περιοχές που αμφισβητεί η Τουρκία περιλαμβάνουν τα οικόπεδα 4, 5, 6 και 10.

 Η Τουρκία δεν αρκέστηκε μόνο σε φραστικές αντιδράσεις αλλά προχώρησε και σε πράξεις. Πιο συγκεκριμένα, ο υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου κατέθεσε στο Συμβούλιο Συνδέσεως με την Ε.Ε. (στις αρχές του 2019) ένα γραπτό υπόμνημα, με το οποίο διεκδικεί σημαντικό τμήμα της κυπριακής ΑΟΖ. Μάλιστα, θεωρεί ότι τα οικόπεδα 6 και 7 της κυπριακής ΑΟΖ εμπίπτουν στην τουρκική υφαλοκρηπίδα και ότι το οικόπεδο 3 ανήκει στο ψευδοκράτος της αυτοαποκαλούμενης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βορείου Κύπρου». Η Άγκυρα παραπέμπει και σε συγκεκριμένα οικόπεδα, «προειδοποιώντας» τις ξένες εταιρείες για τους κίνδυνους που διατρέχουν εάν την αγνοήσουν. Επιπλέον, εκφράζει την πρόθεση να προχωρήσει σε «δίκαιη οριοθέτηση των περιοχών θαλάσσιας δικαιοδοσίας με όλα τα σχετικά παράκτια κράτη που αναγνωρίζει και έχει διπλωματικές σχέσεις», εξαιρώντας την Κυπριακή Δημοκρατία.

Η πολιτική της Άγκυρας έφερε πιο κοντά την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ. Η οικονομική κρίση οδήγησε σε μία βαθύτατη εσωστρέφεια την ελληνική εξωτερική πολιτική και σε υποβάθμιση της διεθνούς θέσεως της χώρας. Από τα μέσα της τρέχουσας δεκαετίας, όμως, η Αθήνα ανέλαβε πρωτοβουλίες για την σύσφιξη των τριμερών σχέσεων με άλλες χώρες της περιοχής, συμπεριλαμβανομένης πάντα της Κύπρου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, προσεγγίστηκαν η Ιορδανία, η Αίγυπτος, η Αρμενία και το Ισραήλ. Οι πρωτοβουλίες αυτές έτυχαν της επιδοκιμασίας της Ουάσινγκτον, ενώ προκάλεσαν την δυσφορία της Άγκυρας, η οποία αντελήφθη ότι περιήρχετο σε κάποια μορφής διπλωματική απομόνωση.

]Η παλαιότερη τριμερής συνεργασία είναι αυτή που έχουν αναπτύξει μεταξύ τους η Αθήνα, η Λευκωσία και το Κάϊρο. Ξεκίνησε το 2014 με τις συναντήσεις σε επίπεδο υπουργών και ακολούθησαν διαδοχικές Τριμερείς Σύνοδοι Κορυφής. Μάλιστα, προσεκλήθη να παραστεί και η Ιταλία. Το ενδιαφέρον των κυβερνήσεων των συγκεκριμένων κρατών επικεντρώθηκε σε θέματα πολιτικών σχέσεων, στα πεδία οικονομικής και εμπορικής συνεργασίας και στα ζητήματα οριοθετήσεως των ΑΟΖ. Η Ελλάδα και η Κύπρος δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, ενώ η Αίγυπτος είναι μέλος της Ισλαμικής Διασκέψεως. Τα τρία κράτη προσπαθούν να συντονίσουν τις ενέργειές τους, ενώ η Ισλαμική Διάσκεψη υιοθετεί όλο και λιγότερο ευνοϊκά ψηφίσματα για την Άγκυρα, σχετικά με το Κυπριακό.

Συν τοις άλλοις, η Ελλάδα εκπροσωπεί την Αίγυπτο στο Κατάρ, μετά τη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Καΐρου-Ντόχας. Επιπλέον, έχει αρχίσει και αναπτύσσεται η στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των τριών κρατών. Πιο συγκεκριμένα, τον Δεκέμβριο του 2015, πραγματοποιήθηκε η κοινή αεροναυτική άσκηση «Μέδουσα 2015» μεταξύ Ελλάδος και Αιγύπτου στην θαλάσσια περιοχή του νοτίου και νοτιοανατολικού Αιγαίου, καθώς και του βορείου και νοτίου Κρητικού Πελάγους με τη συμμετοχή μονάδων του Πολεμικού Ναυτικού και της Πολεμικής Αεροπορίας των δύο χωρών. Τον Δεκέμβριο του 2017, συνήλθε στη Λευκωσία η πρώτη τριμερής συνάντηση των υπουργών Άμυνας Ελλάδας, Κύπρου και Αιγύπτου, με ατζέντα τα ζητήματα ασφαλείας, αντιμετωπίσεως της τρομοκρατίας, αλλά και της ενέργειας.

Είχε προηγηθεί η τριμερής σύνοδος μεταξύ Ελλάδος, Κύπρου και Αιγύπτου, στα τέλη Ιανουαρίου του 2016. Σε αυτήν είχε αποφασισθεί η εκπόνηση ενεργειακών προγραμμάτων, όπως το EuroAfrica Interconnector που προβλέπει την καλωδιακή σύνδεση των τριών χωρών για μεταφορά ηλεκτρικού ρεύματος στις αγορές ενέργειας της ηπειρωτικής Ευρώπης. Επίσης, οι κυβερνήσεις των τριών κρατών ανέλαβαν την ευθύνη να εξετάσουν τις δυνατότητες κατασκευής σταθμών μεταφοράς Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου (LNG) στην Ελλάδα. Πάντως, στο θέμα της οριοθετήσεως της ΑΟΖ, το Κάϊρο έχει ακολουθήσει μία επαμφοτερίζουσα πολιτική, αναλόγως της κυβερνήσεως που βρίσκεται στην εξουσία. Αν και το καθεστώς του Στρατηγού Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι είναι σαφώς απέναντι στην κυβέρνηση Έρντογαν, δεν έχει δείξει την πρόθεση να έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με τις τουρκικές θέσεις.

Βεβαίως, αξίζει να σημειωθεί ότι το Κάϊρο δεν εξέφρασε την βούληση να υπογράψει συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ με την Τουρκία ακόμη και κατά την περίοδο διακυβερνήσεως της χώρας υπό των Αδελφών Μουσουλμάνων (με πρωθυπουργό τον Μωχάμεντ Μόρσι), όταν οι σχέσεις των δύο κρατών ήταν άριστες, αποφεύγοντας να δυσαρεστήσει την Ελλάδα και την Κύπρο. Ως γνωστόν, η Άγκυρα υποστηρίζει ότι το ελληνικό νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελόριζου δεν μπορεί να έχει υφαλοκρηπίδα. Εάν η άποψή της γίνει δεκτή, οι θαλάσσιες ζώνες της Τουρκίας και της Αιγύπτου εφάπτονται, ενώ αποκόπτονται αυτές της Ελλάδος και της Κύπρου.   

Η Αθήνα, έχοντας ξεπεράσει πλέον τις «αγκυλώσεις» των δεκαετιών 1970 και 1980, προχώρησε σε de jure αναγνώριση του Ισραήλ επί κυβερνήσεως Κων. Μητσοτάκη, στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Επηκολούθησε μία αργή αλλά σταθερή ανάπτυξη των διμερών σχέσεων, ιδιαιτέρως στον τομέα των Ενόπλων Δυνάμεων, αν και ορισμένοι κάνουν λόγο για την σύναψη λεόντειων συμφωνιών. Η Αθήνα (αλλά και η Λευκωσία) προσφέρουν στο Τελ Αβίβ την δυνατότητα αξιοποιήσεως της επικράτειάς τους για την διεξαγωγή ασκήσεων, υπερκαλύπτοντας πλήρως τις αντίστοιχες διευκολύνσεις που η Τουρκία προσέφερε στο Ισραήλ επί δεκαετίες. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών αναθερμάνθηκαν επί πρωθυπουργίας του κ. Γιωργ. Παπανδρέου, ο οποίος ανέπτυξε άριστες διαπροσωπικές σχέσεις με τον ομόλογό του του Ισραήλ.[2]

Από τον Νοέμβριο του 2014, οι κυβερνήσεις της Ελλάδος και της Κύπρου προχώρησαν σε υψηλόβαθμες συναντήσεις με εκπροσώπους του Ισραήλ. Τότε, πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση πολιτικού διαλόγου, σε επίπεδο Γενικών Γραμματέων των αντίστοιχων Υπουργείων Εξωτερικών. Στο Κοινό Ανακοινωθέν, οι τρεις χώρες υπογράμμιζαν την ισχυρή βούληση να αναπτύξουν το τριμερές πλαίσιο σε όλα τα επίπεδα.  Η δεύτερη συνάντηση τριμερών πολιτικών διαβουλεύσεων έλαβε χώρα στο Ισραήλ, την 16η Δεκεμβρίου 2015. Συμφωνήθηκε η σύσταση μίας τριμερούς Κατευθυντήριας Επιτροπής, επιφορτισμένης με τον προσδιορισμό προτεραιοτήτων και την παρακολούθηση της υλοποίησης των δράσεων που συμφωνούνται.

Την 28η Ιανουαρίου 2016, έλαβε χώρα, στη Λευκωσία, η 1η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής, από την οποία προέκυψαν δύο κείμενα: α. η Κοινή Διακήρυξη των τριών ηγετών και β. το Μνημόνιο Κατανόησης για την συνεργασία στον τομέα των Υδάτινων Πόρων. Είχε προηγηθεί η πρώτη επίσημη συνάντηση της τριμερούς Κατευθυντήριας Επιτροπής, την ημέρα εκείνη. Την 8η Δεκεμβρίου 2016, πραγματοποιήθηκε, στην Ιερουσαλήμ, η 2η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής, στην οποία υπεγράφη Μνημόνιο Συναντίληψης στην έρευνα, την ανάπτυξη και την τεχνολογία. Μάλιστα, ο Πρόεδρος κ. Νικ. Αναστασιάδης είχε αναφέρει ότι «ο τομέας της ενέργειας αποτελεί βασικό πυλώνα της τριμερούς συνεργασίας μεταξύ Κύπρου, Ελλάδας και Ισραήλ», και υπέδειξε τις συζητήσεις για το υποθαλάσσιο καλώδιο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας Euro-Asia Interconnector και τον αγωγό φυσικού αερίου EastMed ως δύο έργα μεγάλης αξίας στην επίτευξη των στόχων για διαφοροποίηση της ενέργειας και της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης.

Την 15η Ιουνίου 2017, έλαβε χώρα, στην Θεσσαλονίκη, η 3η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής με επίκεντρο την συνεργασία σε τομείς όπως η ενέργεια, η οικονομία και η παιδεία, ενώ κύριο θέμα στην ατζέντα των περιφερειακών ζητημάτων ήταν και το Κυπριακό. Την 8 Μαΐου 2018, πραγματοποιήθηκε, στη Λευκωσία, η 4η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής, ενώ ακολούθησε η 5η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής στην πόλη Μπερ Σέβα (την 20η Δεκεμβρίου 2018). Στην τελευταία παρίστατο και ο Αμερικανός πρέσβυς στην Ιερουσαλήμ Ντέηβιντ Φρίντμαν, ο οποίος έλαβε τον λόγο για να τονίσει την σπουδαιότητα του αγωγού EastMed στην σταθερότητα στον ευαίσθητο χώρο της Μέσης Ανατολής.

Η τελευταία (6η κατά σειράν) σύνοδος πραγματοποιήθηκε στην Ιερουσαλήμ, με την συμμετοχή του τότε πρωθυπουργού κ. Αλέξη Τσίπρα, του Προέδρου της Κύπρου κ. Νικ. Αναστασιάδη και του οικοδεσπότη πρωθυπουργού του Ισραήλ κ. Μπέντζαμιν Νετανιάου, την 22α Μαρτίου 2019. Αντικείμενο της ήταν η προώθηση του αγωγού φυσικού αερίου EastMed, ο οποίος θα περνάει 170 χλμ νοτίως της Κύπρου και θα καταλήγει μέσω Κρήτης και ηπειρωτικής Ελλάδος στο Οτράντο της Ιταλίας. Εκτιμάται ότι θα είναι ο πιο ασφαλής αγωγός παγκοσμίως. Αυτό θα συμβεί επειδή θα είναι απρόσβλητος από ενδεχόμενες τρομοκρατικές ενέργειες λόγω του πολύ μεγάλου βάθους του. Το μέγεθός του ενδέχεται να διπλασιαστεί για να μεταφέρει ακόμα μεγαλύτερες ποσότητες από το Ισραήλ. Αρχικώς, στο πρόγραμμα θα συμμετέχουν η Ελλάδα, η Κύπρος, το Ισραήλ και Ιταλία, με τη στήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών. Ακολούθως, θα συμπράξει η Αίγυπτος και χώρες του Περσικού κόλπου. Αξιοσημείωτη είναι η στάση του Λιβάνου. Εξ αρχής, επέδειξε μία χαρακτηριστική αδράνεια, μη επιθυμώντας να εμπλακεί στην υπόθεση. Εν τούτοις, τον Ιανουάριο του 2018, η κυβέρνηση της Βηρυτού προχώρησε σε διεθνή διαγωνισμό για την εκμετάλλευση δύο οικοπέδων της λιβανέζικης ΑΟΖ, στα οποία θα πραγματοποιηθούν σεισμογραφικές έρευνες για να διαπιστωθεί εάν πράγματι υπάρχει επιχειρηματικό ενδιαφέρον για τα κοιτάσματα που ίσως εντοπισθούν.

Η παρουσία του υπουργού Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών κ. Μάϊκ Πομπέο (Mike Pompeo) ώθησε πολλούς να θεωρήσουν ότι αποτελούσε αναβάθμιση της συνόδου σε «Τετραμερή», ενώ ορισμένοι έγραψαν πως οι εξελίξεις της συνόδου αυτής ήταν ένα γερό χαστούκι για την Τουρκία και για τις απαιτήσεις της επί ενεργειακών θεμάτων εντός της κυπριακής ΑΟΖ. Μολαταύτα, υπήρξε και ο αντίλογος, καθώς αρκετοί επεσήμαναν ότι οι Αμερικανοί δεν έθιξαν καθόλου το ζήτημα των τουρκικών παραβιάσεων και απαιτήσεων επί της κυπριακής ΑΟΖ.

              Σημειωτέον ότι η σύνοδος είχε προγραμματισθεί όπως λάβει χώρα στην Κνωσσό αλλά μετεφέρθη στο Ισραήλ (και δη στην Ιερουσαλήμ) προς ενίσχυση του Νετανιάου, ο οποίος ευρίσκετο σε προεκλογική περίοδο, κατά την περίοδο εκείνη. Σε κάθε περίπτωση, πολλοί θεωρούν πολύ δύσκολο να ταχθεί ανοικτά η Ουάσινγκτον στο πλευρό της Λευκωσίας, εγκαταλείποντας την Άγκυρα, με την οποία συνεργάζεται σε μεγάλο βαθμό στην Συρία. Βεβαίως, μία σημαντική παράμετρος είναι και η αγορά ρου ρωσσικού οπλικού συστήματος S-400 εκ μέρους της Τουρκίας. Εάν τελικώς ολοκληρωθεί η αγορά αυτή, οι διμερείς αμερικανοτουρκικές σχέσεις θα δοκιμαστούν σκληρά με επίκεντρο την προμήθεια των αεροσκαφών F-35 από την Άγκυρα. Εκτιμάται δε ότι σίγουρα θα επηρεαστεί και όλο το γεωπολιτικό υποσύστημα της Μ. Ανατολής. Έχουν ακουστεί πολλά σενάρια, όπως π.χ. αυτό της αγοράς τους και της εγκαταστάσεώς τους σε τρίτη χώρα, όπως το Αζερμπαϊτζάν.

Στις αρχές Ιουνίου του τρέχοντος έτους (2019), η δημοσιοποίηση (από την ιστοσελίδα Μc Clatchy DC.) ενός χάρτη του Υπουργείου Ενέργειας (Bureau of Energy Resources) των ΗΠΑ, στον οποίον παρουσιάζονται τα κοιτάσματα στην ανατολική Μεσόγειο γύρω από την Κύπρο, προκάλεσε αίσθηση. Σύμφωνα με τον πρώην ειδικό συντονιστή του State Department για θέματα ενέργειας Άμος Χοκστάϊν (Amos Hochstein), o συγκεκριμένος χάρτης παρουσιάστηκε προσωπικά στον Τούρκο Πρόεδρο κατά την περίοδο των διαπραγματεύσεων για την επίλυση του Κυπριακού ζητήματος την περίοδο 2015-2017, αποτελώντας την βάση για την προσωρινή όπως απεδείχθη εξομάλυνση των τουρκοϊσραηλινών σχέσεων μετά το επεισόδιο με το σκάφος Maavi Marmara, ενώ βρίσκεται στην κατοχή των κυβερνήσεων της Κύπρου, του Ισραήλ και του Λιβάνου. 

Στον χάρτη αυτό, αποτυπώνονται οι πιθανές διαδρομές εξαγωγής φυσικού αερίου στην περιοχή. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι διακρίνεται ένας αγωγός φυσικού αερίου να ξεκινάει από το κοίτασμα Αφροδίτη και να κατευθύνεται μέσω Κύπρου στα νότια παράλια της Τουρκίας. Ο συγκεκριμένος αγωγός έχει την σήμανση «proposed» (δηλ. έχει προταθεί), χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται από ποιον έχει προταθεί. Επίσης, υπάρχει και ένας αγωγός ο οποίος, ξεκινώντας από τα κοιτάσματα του Λεβιάθαν στο Ισραήλ, διασχίζει  την κυπριακή ΑΟΖ και καταλήγει στον τουρκικό λιμένα της Αλεξανδρέττας. Τέλος, στον χάρτη είναι αποτυπωμένες και  οι τουρκικές διεκδικήσεις γύρω από την Κύπρο. Το χειρότερο όλων είναι ότι η κυπριακή ΑΟΖ δεν αποτυπώνεται στο σύνολό της αλλά μόνο το οριοθετημένο κομμάτι με Ισραήλ, Αίγυπτο και  Λίβανο.

Έχει ήδη αναλυθεί γιατί η Άγκυρα αντιδράει με τόση ένταση στο θέμα της οριοθετήσεως της ΑΟΖ της Ελλάδος και της Κύπρου. Η Τουρκία θέλει να συμμετέχει στο ενεργειακό παιχνίδι. Στο πλαίσιο αυτό εκδίδει συνεχείς navtex, προσπαθώντας να υποδηλώσει την παρουσία και τα υποτιθέμενα δικαιώματά της επί της κυπριακής ΑΟΖ. Επίσης, το τουρκικό  Πολεμικό  Ναυτικό δεν εδίστασε να παρεμποδίσει το πλοίο - γεωτρύπανο Saipem 12000 της ιταλικής εταιρείας ΕΝΙ, όπως πλεύσει προς τον γεωτρητικό στόχο «Σουπιά» στο θαλάσσιο οικόπεδο 3 της κυπριακής ΑΟΖ, τον Φεβρουάριο του 2018.  Οι Τούρκοι ζήτησαν από τον καπετάνιο του πλοίου να απομακρυνθεί από την περιοχή, γιατί δήθεν έπλεε εντός περιοχής που είχε δεσμεύσει η Τουρκία με navtex για στρατιωτικές ασκήσεις. Αν και αρχικώς το γεωτρύπανο παρέμεινε στην περιοχή, καθώς οι οδηγίες από την Ρώμη ήταν να συνεχίσει απρόσκοπτα τον πλου του, τελικώς απεχώρησε επειδή ένα τουρκικό σκάφος (φρεγάτα) το ανέκοψε, με κίνδυνο σύγκρουσης, όταν επεχείρησε εκ νέου να προσεγγίσει τον στόχο «Σουπιά» στο τεμάχιο 3. Ο Ιταλός καπετάνιος κατόρθωσε να αποφύγει την σύγκρουση αλλά εγκατέλειψε την θαλάσσια περιοχή. Σημειωτέον ότι η Λευκωσία είχε ήδη εκδώσει antinavtex, που ακύρωνε την αντίστοιχη τουρκική, καθώς αφορούσε την κυπριακή ΑΟΖ.

Βεβαίως, ο Τούρκος Πρόεδρος δεν τόλμησε να πράξει το ίδιο και με τους Γάλλους ή τους Αμερικάνους, καθώς οι κυβερνήσεις και των δύο κρατών έχουν στείλει ισχυρές μονάδες του στόλου τους στην περιοχή. Αλλά και στην περίπτωση της Ελλάδος, η Άγκυρα έκανε πίσω, σε τουλάχιστον μία περίπτωση. Σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, τον Οκτώβριο του 2018, το τουρκικό ερευνητικό σκάφος «Barbaros» παρεβίασε την ελληνική υφαλοκρηπίδα για να πραγματοποιήσε παράνομες σεισμικές έρευνες κατ’ εφαρμογήν μίας εκδοθείσης navtex των Τούρκων, κοντά στο απώτατο δυτικό όριο των διεκδικήσεων της Άγκυρας στον 28ο μεσημβρινό. Η Αθήνα έστειλε δύο πλοία (μία φρεγάτα και μία κανονιοφόρο) στην περιοχή, που παρενόχλησαν με επιμονή το «Barbaros», απειλώντας το ακόμη και με βύθιση. Οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν και απεχώρησαν, καθώς είχαν λάβει το μήνυμα. Αρκέστηκαν δε σε λελογισμένες αντιδράσεις μέσω των ΜΜΕ και ανακοινώσεων.

Ο Έρντογαν παίζει ένα πολυεπίπεδο παιχνίδι υψηλού ρίσκου. Αν και έχει πολύ κακές διαπροσωπικές σχέσεις με τον Ισραηλινό πρωθυπουργό, έχει κρατήσει ανοικτούς τους ανεπίσημους δίαυλους επικοινωνίας, καθώς γνωρίζει πολύ καλά τους ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς που συνδέουν τις δύο χώρες. Από την άλλη πλευρά η Λευκωσία είναι κράτος-μέλος της Ε.Ε. και δεν φαίνεται διατεθειμένη να απεμπολήσει τα νόμιμα δικαιώματά της. Στο πλαίσιο αυτό εξέδωσε διεθνή εντάλματα συλλήψεως εναντίον των εργαζομένων στο τουρκικό γεωτρύπανο «Fatih» σε περίπτωση που αυτό παρεβίαζε την κυπριακή ΑΟΖ. Ως εκ τούτου, αρκετοί εργαζόμενοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Νορβηγία απεχώρησαν. Το ίδιο έπραξαν εταιρείες από τις δύο αυτές χώρες που είχαν συμβόλαια με την ΤΡΑΟ (κρατική εταιρεία πετρελαίων της Τουρκίας). Η αποχώρηση ξένων εργαζομένων επηρέασε και το γεωτρύπανο «Yavuz». Tην ιδία περίοδο, το αμερικανικό Κογκρέσσο άσκησε έντονες πιέσεις για να αποτρέψει την αγορά των πυραύλων S-400 από την Άγκυρα. Οι Αμερικανοί έφθασαν μέχρι του σημείου να απαγορεύσουν στους Τούρκους πιλότους τις εκπαιδευτικές πτήσεις στα F-35 στην βάση της Αριζόνας.   

Όλα τα ανωτέρω καθιστούν το μέλλον στην περιοχή αβέβαιο και δύσκολα προβλέψιμο, ιδίως εάν το θέμα της αναγνωρίσεως της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας του κράτους του Ισραήλ έρθει στο προσκήνιο με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση. Οι Μεγάλες Δυνάμεις κινούνται με βάση την εξυπηρέτηση αποκλειστικά και μόνον των δικών τους συμφερόντων. Είναι βέβαιον ότι η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων -και δη φυσικού αερίου- στην Κύπρο, το Ισραήλ και την Αίγυπτο, έχει καταστήσει την ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου μια νέα ζώνη παραγωγής υδρογονανθράκων, υπολογίσιμη στη διεθνή σκακιέρα και ικανή να προσελκύσει τους μεγάλες «παίκτες» της πετρελαϊκής βιομηχανίας. Εν τούτοις, η ελληνική κυβέρνηση πρέπει να είναι ιδιαιτέρως προσεκτική στις ενέργειές της, καθώς στην πολιτική «τα έθνη δεν έχουν αιώνιους φίλους ή εχθρούς, έχουν μόνον αιώνια συμφέροντα», όπως είπε ο Βρεταννός πολιτικός Λόρδος Χένρυ Τζων Τεμπλ Πάλμερστον (Henry John Temple, 3rd Viscount Palmerston).

Ενδεικτική βιβλιογραφία

  1. Αδαμίδης Γ.Α.-Παυλόσογλου Ιορδ., Το πετρέλαιο όπλο των ιμπεριαλιστών στον ελληνικό και διεθνή χώρο. Αθήνα: Αφρική και Αραβική Ανατολή- Παγκληρική-Παλλαϊκή Αγωνιστική Κίνηση, 2006.
  2. Καρυώτης Θεοδ., Η ΑΟΖ της Ελλάδας. Αθήνα: Λιβάνης, 2013.
  3. Κώνστας Αναστ., Η ανεύρεσις πετρελαίου εις την Ελλάδα. [Αθήνα]: [χ.ο.] , [19--].
  4. Μαργαρίτης Γ., Οι πόλεμοι για τα πετρέλαια : οι παγκόσμιες συγκρούσεις, οι τεχνολογίες, οι έρευνες, τα μυστικά της ΑΟΖ. [Αθήνα]: Ελεύθερος Τύπος, [2013].
  5. Μπερνίτσας Π.Μ., Η υπόθεση «Πρίνος»: Οι διεθνείς προεκτάσεις της ενθικοποιήσεως των επιχειρήσεων. Αθήνα: Σάκκουλας, 1987.
  6. Μύλλερ Ντιρκ, Σύγκρουση : παιχνίδια πολέμου για το παγκόσμιο χρήμα. Αθήνα: Λιβάνης, 2013.
  7. Πεπονής Αναστ., Για το ζήτημα του Αιγαίου : Τα πετρέλαια, ο Μάρτης του '87, οι «συνοριακές διαφορές». Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η «ενεργειακή γέφυρα». Αθήνα: Λιβάνης, 2008.
  8. Προέδρου Παν., Πετρέλαιο μύθος και πραγματικότητα : αναδρομή στο παρελθόν και προοπτικές της έρευνας στην Ελλάδα : η παγκοσμιότητα του πετρελαίου και oι εναλλακτικές πηγές ενέργειας. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 2015.
  9. Το πετρέλαιον εις την Ελλάδα : Έρευναι, διϋλιστήρια και βασικαί βιομηχανίαι. [Αθήναι] : [χ.ε.], 1954.
  10. Χρυσοστομίδης Κ., Ανοικτά ζητήματα : κυπριακό - ευρωπαϊκή ένωση - ΑΟΖ – Τουρκία. Αθήνα: Καστανιώτης, 2012.

 

 

[1] Επρόκειτο για τις Esso (Exxon), Texaco, Chevron, Gonoco και BP.

[2] Πιο συγκεκριμένα, οι σύζυγοι των δύο πρωθυπουργών Άντα Παπανδρέου και Σάρα Νετανιάου ( συναντήθηκαν στο καφέ Πούσκιν της Μόσχας, την 16η Φεβρουαρίου 2010. Επηκολούθησε οι συνάντηση των δύο συζύγων τους, οι οποίοι βρήκαν σχεδόν αμέσως κοινά σημεία συζητήσεως, καθώς έχουν και οι δύο σπουδάσει στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Κατηγορία: Σχέσεις Ελλάδας- Κύπρου-Ισραήλ